Rozmowy z Bożkiem

Gościnią podcastu jest Agata Smalcerz ­– historyczka sztuki, kuratorka, dyrektorka Galerii Bielskiej BWA. Z galerią związana od 1992 roku – początkowo jako kuratorka programowa, a od 2003 roku jako dyrektorka. Zajmuje się kuratorstwem wystaw w Polsce i za granicą; pisze i redaguje teksty do katalogów sztuki, publikuje teksty o sztuce współczesnej w pismach artystycznych; prowadzi autorskie wykłady z historii sztuki; zapraszana do jury konkursów malarstwa. Rozmawiamy o tym czym jest przyroda dla Agaty, o dobrych intencjach i ekologach jako przewodnikach. Cofamy się do lat 90’ i początków Agaty w Bielskim BWA. Przytaczamy historię Willi Sixta, rozmawiamy o Stanisławie Niemczyku i Jerzym Nowosielskim, o ich wspólnym projekcie - Parafii Ducha Świętego w Tychach i piwnicach. Wybieramy się do Tajemniczego Ogrodu, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, łączymy sztukę i działanie społeczne. Rozmawiamy o programie BWA, definiujemy, czemu służy działalność galerii i jak często poza te ramy wykracza i o nadchodzącym wydarzeniu - Europejskiej Stolicy Kultury.

Gościem podcastu jest Marek Musiał - Inżynier po Politechnice Wrocławskiej. Od ponad 20 lat prowadzi warsztat naprawy fortepianów. Warsztat pracuje głównie nad starymi instrumentami, wśród których zdarzają się nawet dwustuletnie okazy. Marek jest również triathlonistą. Rozmawiamy o głodzie życia, ruchu i poszukiwaniu, Grotowskim i przyrodzie, teatrze towarzyszącym Markowi od dzieciństwa oraz Ślęży, Raduni i biegu dookoła Fudżi. Marek sprawdza, czym jest dla niego rytuał, uważność, przekraczanie rzeczy niemożliwych i wyzwanie. Skupiamy się na górach, przechodząc płynnie ze szczytów do Ironmana i mistrzostw świata na Hawajach. Marek wspomina, przy okazji niedźwiedzi w Japonii, że zakazuje się tam w trakcie biegu używania kijków trekkingowych, wskazuje na różnice pomiędzy turystyczną przejażdżkę rowerową a wyczynową i ujawnia, co to znaczy leczyć fortepiany.

Gościnią podcastu jest Dorota Wiewióra - córka Aleksandra Szrajbera (Schreibera) i wnuczką krakowskiego rabina Szymona Schreibera. Pełni funkcję przewodniczącej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej oraz członkini zarządu Fundacji Edukacyjne Centrum Żydowskie w Oświęcimiu. Rozmawiamy o przyrodzie w Izraelu, jej różnorodności, dbaniu o zieleń w ramach świąt, o dzikich zwierzętach, zielonych lasach i metafizycznej pustyni. Z wielokulturowego Izraela przenosimy się do Bielska - Białej, do naszego dzieciństwa, historii naszych przodków, cofamy się do Holokaustu, wspominamy sąsiadów, rozmawiamy o powstaniu gminy żydowskiej i rolach kobiet. Przypominamy o życiu sportowym bielskich żydów przed wojną,schronisku na Hali Boraczej i o tych, którzy budowli miasto. Płynnie przechodzimy do naszej współpracy i na cmentarz żydowski w Bielsku-Białej, gdzie wspólnymi siłami tworzymy “Tajemniczy Ogród”.

Gościem podcastu jest prof. dr hab. Piotr Skubała – profesor nauk biologicznych, pracownik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, etyk środowiskowy, popularyzator nauki, edukator ekologiczny, działacz na rzecz ochrony przyrody, aktywista klimatyczny. Zaczynamy od tego, jak Piotr się przedstawia, a mówi o sobie, że jest ziemianinem. Jest też akarologiem, zajmuje się naukowym badaniem roztoczy - bada mechowce. Jacek drąży skąd ten ziemianin, a Piotr podaje przepis na to, jak znaleźć to poczucie wspólnoty ziemskiej. Piotr uważa, że pogubiliśmy się jako gatunek, bo nie czujemy się częścią tej biosfery, częścią naszej planety i dlatego będzie nam trudno coś zmienić. By odbudować relacje, musimy zacząć od podstaw. Rozmawiamy o wizerunku naukowca w mediach, o idealizmie i odebraniu autorytetu nauce. Pada też pytanie - co robić z zielenią w mieście?  - i pada odpowiedź - nic nie robić. Czy “the value of doing nothing” dotyczy też aktywizmu?

Gościnią podcastu jest Katarzyna Musiał - pianistka, obecnie rezydująca w Kanadzie, koncertująca jako solistka, kameralistka, a także z orkiestrami w Ameryce Północnej, Europie i Azji. New York Concert Review określił jej grę jako „czystą rozkosz... cudownie przedstawioną... przejrzyście precyzyjną… interpretację, która sięgała emocjonalnej głębi przy harmonijnej kolorystyce”. Należy do elitarnego grona Artystów Steinway'a zdobyła pierwszą nagrodę na Bradshaw & Buono International Piano Competition, ponadto jest laureatką III Międzynarodowego Konkursu Współczesnej Muzyki Kameralnej im. Krzysztofa Pendereckiego i zdobyła wiele prestiżowych nagród i wyróżnień. Kasia jest założycielką i dyrektorem artystycznym Festivalu Stella Musica, promującego kobiety w muzyce. Rozmawiamy o sporcie, treningu i sztuce jako naczyniach połączonych, o poszykiwaczkach talentu w przedszkolach i nowej sąsiadce w bloku - mistrzyni świata w gimnastyce. Kasia potrafi żyć pod presją, choć sprzyjało jej przeznaczenie, ma też fascynującą historię rodzinną i imponujących rodziców. Przypominamy moment porzucenia sportowej kariery i poszukiwaniu nowej drogi życia. Kasia mówi o wyciszającej mocy sportu i wymagającej muzyce i energetyzującym tańcu. Wyruszamy we wspólną podróż, poznajemy nauczycieli, kobiety i miejsca na mapie życia Kasi.

Gościem podcastu jest Jacek Engel - od 40 lat działający na rzecz czynnej ochrony przyrody, między innymi jako Współtwórca Koalicji Ratujmy Rzek i były członek Krajowej Komisji ds. Ocen Oddziaływania na Środowisko i Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Autor i redaktor ekspertyz i publikacji dotyczących gospodarki wodnej, ochrony przyrody i ocen oddziaływania na środowisko. Prezes Fundacji Greenmind. W naszej rozmowie od razu przechodzimy do sedna i rozmawiamy o działaniu, Engel mówi o swojej pracy jako zawodzie, nawet jeśli wynika ona z potrzeby działania społecznego, to nadal traktuje ją jako pracę zawodową. Jacek w imieniu wszystkich działaczy za to dziękuję - za te uważnie przeczytane przez niego dokumenty i raporty. Zastanawiamy się nad różnicą pomiędzy ochroną przyrody a środowiska i znajdujemy wspólny język -  łączy nas miłości do rzek i walka przeciw stawianiu kolejnych stopni wodnych na Wiśle. Rozmawiamy oczywiście o katastrofie na Odrze i rozwijamy terminy: przepławka, kaskadyzacja, retencja korytowa, powódź zimowa, bagrowanie, osady denne, monitoring rzek i zarybianie.

Gościnią podcastu jest Ewa Smuk-Stratenwerth – z wykształcenia biolog-antropolog, członek Stowarzyszenia Innowatorów Społecznych „Ashoka”. Jest współzałożycielką i dyrektorką Stowarzyszenia „Ziarno”, w którym od lat prowadzi programy edukacyjne i służące animacji społeczności lokalnej, m.in. wydaje lokalną gazetę „Wieści znad Wisły”. Z pasją próbuje przywrócić zapomnianą w Polsce tradycję uniwersytetów ludowych. Obecnie tworzy Ekologiczny Uniwersytet Ludowy w Grzybowie. Ewa opowiada o macierzyństwie i byciu matką dla pięciu córek, i o tym, jak pomaga młodym matkom wykarmić ich dzieci. Mówimy o bezinteresownej miłości, Grzybowie i instytucjach, dla których Ewa czuje się matką. Rozmawiamy o serach, przetwórstwie i biznesie, skromności i wyborach życiowych, konsultacjach z bogiem i ścieżce duchowej. Wymieniamy się cytatami, dodajemy kilka słów o rolnictwie ekologicznym, praktykach, edukacji w Szwajcarii i Uniwersytecie Ludowym, idealizmie i wegetarianizmie, latach 70 i kartkach na mięso i wódkę.

Gościem podcastu jest Krzysztof Smolnicki - ekolog, aktywista Ruchu Wolność i Pokój, prezes Fundacji EkoRozwoju, jeden z liderów Dolnośląskiego Alarmu Smogowego i Ruchu Przyjaciół Drzew. Działa w ruchu ekologicznym od lat osiemdziesiątych. W trakcie działalności w Fundacji był koordynatorem szeregu projektów ekologicznych i edukacyjnych, autorem książek i reżyserem filmów. Rozmawiamy o ojcu i matce ziemi, modelowym remontowaniu ruiny, targnięciu się na wielomilionowy projekt i efekcie tego wyzwania. Przypominamy moment pandemii, który okazał się katalizatorem dla dotychczasowych działań, rozmawiamy o wypełnianiu luk i dźwigni zmiany, wspieraniu i uwalnianiu i oczywiście o smogu i oszczędzaniu energii cieplnej. Krzysztof znajduje przykład w rebelii wymierania i wspomina, jak udało mu się nie przypalić soczewicy na wege zupę.

Gościem podcastu jest Igor Bokun - biznesmen, który wraz z żoną Marzeną i trójką dzieci wyprowadził się w góry, na Magurkę w okolicach Bielska-Białe, gdzie stworzyli wspólnie małe gospodarstwo, hodują owce, kury, pszczoły. Dziś z powrotem prowadzi biznes oraz propaguje naturalne rolnictwo i niezależność żywnościową w ramach Akademii Przyziemnych Umiejętności. Igor prowadzi działalność konsultingową, dzieląc się z firmami swoim doświadczeniami biznesowymi i tworząc Akademię Lekkiej Głowy. Rozmawiamy o przeprowadzce na łono natury, zmianie stylu życia i sukcesach przekutych na działkę widokową na Magurce, o niezależności żywnościowej i świecie bez zwierząt hodowlanych. Igor przedstawia statystyki i analizuje przyszłość, opowiada o podjęciu się wyzwania żywienia się samodzielnie przez rok, i o tym jak ten spontaniczny projekt wyglądał. Prawimy o praktykach i mierzeniu się z niemożliwym, kurach i zwierzętach nie charyzmatycznych, lesie i walce.

Gościem podcastu jest Radosław Gawlik - polski polityk, ekolog, poseł. Uczestniczył w obradach „okrągłego stołu” w zespole ds. ekologii oraz w Ruchu Obywatelskim Akcja Demokratyczna przekształconym w partię – Unię Demokratyczną, a jeszcze później w Unię Wolności. Jest współzałożycielem Forum Ekologiczne UW, któremu przez 7 lat przewodniczył. Od 1997 do 2000 roku był sekretarzem stanu w Ministerstwie Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Obecnie przewodniczy Stowarzyszeniu Ekologicznemu Eko-Unia. Wspólnie wracamy do korzeni - ochrony środowiska, od zawsze obecnej w życiu Radka. Rozmawiamy o rzekach, kapitalizmie, zobowiązaniach, nieśmiałości politycznej, strachu przed biznesem i obywatelem, ratowaniu planety i końcu czczego gadania. Czy warto ratować cywilizacje? pyta Jacek. Poza odpowiedziami na kluczowe pytania pada dużo dat, lokacji, terminów, inwestycji, ustaw i stanowisk.

Gościem podcastu jest Ben Lazar - wędrowny nauczyciel i animator permakultury, redaktor i wydawca PermaKultura.Edu.PL, inicjator polskiej Mapy Permakultury, Klubu Kosiarzy’18 oraz akcji Gramy Wodzie – Rusza Fala Dobrej Wibracji i współzałożyciel Ruchu Suwerenności Żywnościowej Nyeleni Polska. Rozmawiamy o kładzeniu gazet w ogrodach przez Australijczyków, Jacka zamiłowaniu do oglądania roślin ale już niekoniecznie do pracy w ogrodzie i definiujemy parmakulturę, odnosząc się do źródeł. Dowiemy się o plonach i ich kosztach, świadomym gospodarzeniu ziemią i metodach upraw, Masanobu Fukuokace i jego książce “Rewolucja źdźbła słomy”, ptakach w filozofii i w końcu odpowiemy na wielkie pytanie: Jak wykarmić świat?

Gościnią podcastu jest Maria Świerczek - wieloletnia prezes Związku Szkół i Przedszkoli Waldorfskich w Polsce, od ponad dwudziestu pięciu lat czynnie zaangażowana w propagowanie pedagogiki waldorfskiej w Polsce jako wieloletnia mentorka warszawskiego studium waldorfskiego. Rozmawiamy o czeremchach, rytmie jako podstawie wszelkiego życia, w rytmie dnia i nocy staramy się przyjrzeć organizmowi małego dziecka, potrzebie snu i czuwania, kreatywności i wolności. Pada pytanie o brak ocen w szkołach waldorfskich, więc rozmawiamy o wartości stopni i ocenach opisowych, porach dnia odpowiednich do nauki, cyklach przedmiotów i pedagogice holistycznej, zdrowej rywalizacji i stresie, współpracy rodziców i pracy nauczycieli i ich cennym powołaniu. 

Gościem podcastu jest Robert Baliński - operator filmowy, reżyser, dokumentalista, performer. Zrealizował ponad 100 filmów dokumentalnych, z czego 40 dokumentów z serii "Przyrodnicy". Od kilkunastu lat specjalizuje się w tworzeniu obrazu filmowego i reżyserii świateł do oper, przedstawień baletowych, teatralnych i koncertów. Współtworzy Teatr Sztuk. Jest autorem i kuratorem widowisk multimedialnych. Zadajemy sobie nawzajem pytanie - czy podjęlibyśmy się tych samych wyborów, czy nakręciliśmy byśmy te same filmy? Rozmawiamy nie tylko o dokumentach, mówimy o wszechświecie, spojrzeniu z kosmosu, poddając refleksji lata naszej pracy. Robert opowiada o odbiciu lustrzanym, sztuce jako narzędziu i kreacji, kreatywności i jej potrzebie wymuszenia, powracającym temacie kryzysu edukacji, kamieniu i lalkach. Wracamy wspomnieniami do naszej wspólnej pracy nad filmem, Jacka irytacji Robertem i jego prowokacjami, i lekcji z tego spotkania wyniesionej.

Gościnią podcastu jest Agata Stafiej-Bartosik - dyrektorka Fundacji Ashoka w Polsce. Ashoka to największa na świecie sieć przedsiębiorczych innowatorów społecznych w ponad 80 krajach. Współzałożycielka Tech to the Rescue - TTTR łączącego firmy IT z organizacjami non-profit oraz Fundacji Komunikacji Społecznej w Polsce i SMartKolektiv w Serbii. Rozmawiamy szczerze, o wolnych zebrach w Afryce, rozrabianiu w antropocenie i poczuciu winy za te rozboje, safari i domu, o tym czym jest Ashoka, micie założycielskim i Billu Draytonie, i zgodnie jesteśmy zadowoleni ze wspierania zmian, jakie niosą jej członkowie i członkinie — Ashoka Fellows, czyli ludzie, którzy o zmianę społeczną zaczęli walczyć już kiedy mieli naście lat.

Gościem podcastu jest Kamil Dąbrowa - dziennikarz, biegacz maratończyk. Był dyrektorem  Programu 1 i 4 Polskiego Radia, prowadził m.in. „Wieczory radia TOK FM”, weekendowe „Poranki TOK FM”, współprowadził programy telewizyjne „Kultura, głupcze" w TVP2 i „Szkło kontaktowe” w TVN24. W naszej rozmowie panuje żartobliwy duch rywalizacji, wymieniamy się imionami córek, mówimy o relacji matka - dzieci w kontekście Ziemi, o przyszłości dzisiejszych nastolatków, reedukacji, radykalnej organizacji, wspieraniu i samodzielności, Jamiem Olivierze, filmie „Seaspiracy” i o tym co możemy, a czego nie możemy zrobić dla Ziemi.

Gościnią podcastu jest Cecylia Malik - malarka, performerka, dokumentalistka, edukatorka, ekolożka i aktywistka. Inicjatorka: „Modraszki Kolektyw”, „Wodnej Masy Krytycznej”, „Matek Polek na wyrębie”, „Warkoczy Białki” ,„Sióstr Rzek” i “Chciwości Miasta”. Za realizację akcji artystycznej „365 Drzew” otrzymała tytuł ”Kulturystki roku 2010”. Stypendystka Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Laureatka nagrody Katarzyny Kobro za rok 2018.  Z Cecylią rozmawiamy o krakowskich ulicach, Białce i innych rzekach dzieciństwa: Kamienicy, Rabie, Dunajcu, domu wypełnionym sztuką, doktoracie z psychologii ryb babci, górskich fikołkach ze szczęścia, znikającej rzece, lex Szyszko, późnym macierzyństwie na ściętym pniu, aktywizmie o niebieskich skrzydłach modraszka i oczywiście o królowej polskich rzek.

Gościem podcastu jest Marcin Urbaniak - dr hab. filozofii, kognitywista, bioetyk środowiskowy, wykładowca i weganin. Zoopsycholog i neuroetyk, zajmujący się ewolucją procesów poznawczych, zachowaniami społecznymi zwierząt, neurologicznymi i ewolucyjnymi źródłami moralności. Autor publikacji, dotyczących zdolności psychicznych oraz podmiotowości zwierząt. Zajmuje się koordynacją działań na rzecz ratowania bioróżnorodności, dobrostanu i praw zwierząt, ochrony środowiska naturalnego i klimatu. Rozmawiamy o gadach i płazach, regulacjach systemowych, o tym, że w Europie jest więcej egzotycznych gatunków żab niż w samej Amazonii, niezbędnych zmianach prawnych, edukacji i oczywiście o obijaniu się po mordzie, czyli pasji Marcina - boksie. 

Podcast powstał przed atakiem zbrojnym Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku, dlatego chcielibyśmy dodać, że ROZMOWY Z BOŻKIEM i Klub Gaja są SOLIDARNI Z UKRAINĄ!

Gościem podcastu jest Jakub Wygnański - socjolog, działacz i współtwórca organizacji pozarządowych. Stypendysta Uniwersytetu Yale i działacz opozycji demokratycznej w latach 80. Uczestniczył w rozmowach Okrągłego Stołu. Założyciel i Prezes Zarządu Pracowni Badań i Innowacji Społecznych STOCZNIA. Jakub przytacza dialog o sensie życia prowadzony przez dwa drożdże, rozmawiamy o złym odczytaniu tego jak czynić sobie ziemię poddaną, o ograniczeniu apetytu i globalnym kompakcie, o czterech modelach przetrwania, ubóstwie energetycznym, utopii i budowaniu zdrowej wspólnoty.

Gościnią podcastu jest Małgorzata Sporek-Czyżewska - współzałożycielka Ośrodka “Pogranicze-sztuk, kultur, narodów” w Sejnach oraz Fundacji Pogranicze i Międzynarodowego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie, edukatorka, aktorka, reżyserka i archiwistyka społeczna, odznaczona między innymi Krzyżem Kawalerskim Orderu „Za zasługi dla Litwy”. Rozmawiamy o Miłoszu, jego dziadku, Litwie i Niewiaży, Świętym Brodzie, mitach i baśniach, sztuce jako medium, o jaszczurce zapowiadającej gości, Guciu zaczarowanym i wracamy do muchy sprzed odcinka. 

Gościem podcastu jest Bartłomiej Topa - aktor filmowy i teatralny, producent filmowy i ambasador Klubu Gaja. Rozmawiamy o chodzeniu na bosaka po trawie, multiplikacji rzeczywistości, niezbędnym szacunku, jaskiniach i skalnej bryzie, komunikacji i warstwach cebuli. Zastanawiamy się czy się lubimy, trochę przeklinamy, szukamy wspólnego języka z końmi, papieżami, karpiami, kibicami i pająkami. A na koniec serwujemy przypowieści o Bogu i muszce, i pułapce jogina.

Gościnią podcastu jest Julia Mafalda – podróżniczka, fotografka, dziennikarka i aktywistka. Pasjonatka ziołolecznictwa, aromaterapii i tzw. flower remedies, prowadzi Olejkową Szkołę i OLEO Olejkowy Sklep. Jest założycielka ETHY, międzynarodowego projektu, który łączy ludzi z całego świata, tworząc wspólną przestrzeń – tę realną i tę wirtualną. W aplikacji Ethy Maps znajdziemy etyczne restauracje, pralnie, salony fryzjerskie i drogerie, które są przyjazne dla środowiska. Za pomocą interaktywnej mapy znajdziemy przyjazne dla środowiska miejsca w Polsce i zagranicą. Rozmawiamy o gąbkach konopnych, post hipisach, połączeniu serca i biznesu oraz wpływie influencerów.

Gościem podcastu jest Jacek Jakubowski - psycholog, trener, mentor i superwizor coachingu akredytowany przez Izbę Coachingu. Współzałożyciel Grupy TROP, przewodniczący Rady Trenerów Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, członek międzynarodowej organizacji innowatorów społecznych Ashoka. Jest uznanym ekspertem w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu. Założył Ogólnopolską Społeczną Koalicję na Rzecz Współpracy Opartej na Empatii. Jest autorem koncepcji pierwszej w Polsce Szkoły Trenerów, która wyewoluowała w największą Szkołę Trenerów Biznesu prowadzoną w ramach Grupy TROP. Rozmawiamy o świadomości, oderwaniu i byciu, unikaniu szkoły uczącej nudy, mentoringu pokory i micie “że, kiedyś było lepiej”.

Gościnią podcastu jest - Ewa Ciepielewska polska malarka, performerka, aktywistka i miłośniczka przyrody. Absolwentka malarstwa na ASP we Wrocławiu, które ukończyła pod kierunkiem prof. Konrada Jarodzkiego. Jest jedną z założycielek Grupy Luxus. W 1997 założyła stowarzyszenie Volans wspierające artystów młodego pokolenia. Od 15 lat znaczną część roku spędza na Wiśle pływając tradycyjną łodzią „Solny”, a od 2016 roku współtworzy z Agnieszkę Brzeżańską projekt FLOW / PRZEPŁYW - mobilne rezydencje na łodzi łączące artystów, muzyków, performerów, kuratorów i innych aktywistów. Rozmawiamy o osobowości Wisły, języku flisaków, młodzieńcu z zubożałej szlachty i magicznym towarzystwie padalców. 

Gościnią podcastu jest Iwona Pawliczka - oceanografka, biolożka morza i kierowniczka Stacji Morskiej im. Prof. Krzysztofa Skóry Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego w Helu. Iwona specjalizuje się w badaniach biologii, ekologii i ochrony bałtyckich ssaków przed zagrożeniami antropogenicznymi. Jest polską ekspertką na forum Porozumienia ASCOBANS Konwencji Bońskiej i wieloletnią członkinią Zarządu European Cetacean Society. Za ochronę Bałtyku i walkę o obecność w nim fok i morświnów, między innymi znalazła się w rankingu "50 śmiałych" Wysokich Obcasów. Rozmawiamy o znaczeniu morza, miejsca dla Iwony utożsamianego z początkiem życia, o nieuchronnej zmianie oraz pokładanej w niej nadziei i mocy zaklętej w pocałunku foki.

Gościem podcastu jest Krzysztof Czyżewski: pisarz, poeta, reżyser i animator działań międzykulturowych, współtwórca Ośrodka „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach oraz Fundacji Pogranicze i Międzynarodowego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie. Krzysztof jest wykładowcą Uniwersytetu Bolońskiego i Rutgers University, więc nasza rozmowa bywa filozoficzna. Oddajemy głos Gai - Ziemi i jej kobiecemu pierwiastkowi, wsłuchując się zarazem w nasz wewnętrzny krzyk wojownika, od którego się tak wiele nauczyliśmy. Szukamy miejsca dla ciszy, uważnie przyglądając się zmianom.